2021'de ifade özgürlüğü?

Ölümcül bir salgın, ekonomik kriz, protestolar, meşru olmayan seçimler, darbeler, şiddet ve fiziksel çatışmalar…

2021’in bu kısa özeti dünyanın her yerinde demokrasi savunucularını otoriter rejimler karşında birer hedef yaptı.

Popülist hükümetler basına ve gazetecilere saldırarak dünyanın her tarafında demokrasiyi tehdit etti.

İnsanlar hapis cezaları, işkence veya ölümle karşı karşıya kaldı. Bunun yanında 2021’de düşünce ve ifade özgürlüğünün en yaygın ihlali medya kısıtlamalarıydı.

Öldürülen gazeteciler

Gazetecileri Koruma Komitesi’ne (CPJ) göre bu yıl en az 24 gazeteci yaptıkları haber nedeniyle öldürüldü, 18 gazetecinin ise yaptığı haber nedeniyle mi öldürüldüğü netleştirilemedi. Sınır Tanımayan Gazeteciler’se (RSF) öldürülen ‘medya çalışanı’ sayısını 46 olarak duyurdu. RSF, 2021'de öldürülen gazetecilerin yüzde 65'inin kasıtlı olarak hedef alınarak cinayete kurban gittiklerine işaret etti. Bazı gazeteciler haber takibi sırasında açılan çapraz ateşle hayatlarını kaybetti.

Türkiye'de de Mart 2021'de Bursa'da yerel bir radyoda programcısı olarak çalışan Hazim Özsu silahla vurularak öldürüldü. Polis tarafından yakalanan saldırgan, cinayeti Özsu'nun COVID-19 salgını döneminde yaptığı yorumları beğenmediği için işlediğini söyledi.

CPJ’nin hazırladığı listeye göre öldürülen gazetecilerin isimleri şöyle:

Mina Khairi, Danish Siddiqui (Afganistan), Siraj Abishov, Maharram Ibrahimov (Azerbaycan), Borhan Uddin Muzakkir (Bangladeş), Roberto Fraile, David Beriain (Burkina Faso), Marcos Efraín Montalvo (Kolombiya), Joël Mumbere Musavuli (Demokratik Kongo Cumhuriyeti), Sisay Fida (Etiyopya), Sulabh Srivastava, Chennakeshavalu, Manish Kumar Singh, Raman Kashyap, Avinash Jha (Hindistan), Lokman Slim (Lübnan), Gustavo Sánchez Cabrera, Ricardo Domínguez López, Jacinto Romero Flores (Meksika), Shahid Zehri, Muhammad Zada Agra (Pakistan), Renante Cortes (Filipinler), Jamal Farah Adan, Abdiaziz Mohamud Guled (Somali)

Tutuklu gazeteciler

Yine CPJ’nin raporuna göre çalışmaları nedeniyle hapsedilen gazetecilerin sayısı 2021’de 293’e ulaşarak küresel bir rekor kırdı. RSF’ye göre ise yaptıkları haberler veya meslekleri nedeniyle dünya genelinde 488 gazeteci şu an hapis.

Sayılar birbirinden farklı olarak verilse de bu durum dünyanın en baskıcı ülkelerini değiştirmiyor.

RSF’ye göre tutuklu olan gazetecilerin sayısı Çin’de 127, Myanmar’da 53, Vietnam’da 43, Belarus’ta 32 ve Suudi Arabistan’da 31.

CPJ de benzer şekilde dünyanın en büyük gazeteci hapishanesi olarak Çin’i (50) işaret ederken, ardından Myanmar’ı (26) Mısır’ı (25), Vietnam’ı (23) ve Belarus’u (19) sıralıyor.

CPJ’ye göre bir zamanlar dünyanın en çok gazeteci hapseden ülkesi olan Türkiye, geçen yıl 20 gazeteci mahkumun serbest bırakılmasıyla şu an da listede 6. sırada. Yine CPJ’ye göre Türkiye’de 18 gazeteci cezaevinde.

RSF’nin, 2021 Basın Özgürlüğü Endeksi’ne göre de Türkiye 180 ülke içerisinden 153. sırada.

Çevrimiçi sansürün devlet eli

İfade özgürlüğüne sadece basına ve gazetecilerle yapılan saldırılarla sınırlı değil. İnternet çok uzun yıllardan beri devletlerin ve hükümetlerin kontrol etmeye çalıştığı bir mecra. Freedom House göre küresel internet özgürlüğü üst üste 11. yılda da gerilemiş durumda.

Giderek artan sayıda ülke, teknoloji firmaları üzerinde hak iddia ediyor ve onları sansüre/gözetime zorluyor. Devletlerle teknoloji şirketleri arasındaki bu çatışmada ise hakları ana zayiat haline gelenler internet kullanıcıları.

Sadece 2021'de tespit edilebildiği kadarıyla en az 56 ülkede insanlar internette paylaştığı görüşler nedeniyle tutuklandı ya da mahkum oldu. En az 20 ülkede de internet erişimi süreli olarak kısıtlandı ve 21 bölgede sosyal medya platformlarına erişim engellendi.

38 ülke ise hükümetler, teknoloji şirketlerinin kullanıcı verilerinin yönetimini etkileyen yasal veya idari reformlar getirdi. Yasalar genellikle platformların verileri yabancı ülkelere götürmesini engelleyecek nitelikte.

Ayrıca hükümetler, şirketleri kendi sınırları içindeki sunucularda veri depolamaya, kişisel verileri sınırlı gözetime sahip kolluk kuvvetlerine teslim etmeye ve özel iletişimlerin şifrelenmesini atlatmaya zorlayarak bu yargı engellerini aşmaya çalışıyor.

Dünyadan kısa kısa

Myanmar

Ordu, Kasım 2020’deki genel seçimlerinin sonuçlarını reddederek Şubat 2020’de darbe yaptı. Darbeden sonraki süreçte ordu ülkedeki mobil internet bağlantısını kesti. İnternete bağlanmak için tek seçenek olan sabit bağlantı da Nisan’a kadar her gece kesildi.

Darbeye karşı insanların sokaklarda toplanmasının ardından bu sefer cunta yönetimi sosyal medyayı engelledi, bağımsız gazetelerin lisanslarını iptal etti, hizmet sağlayıcıları kişisel verileri teslim etmeye zorladı ve telekomünikasyon altyapısının kontrolünü ele geçirdi.

Cunta yönetimi ayrıca yabancı TV kanallarının takibini engellemek ülkede çanak anten kullanımını yasakladı. 

1 Aralık itibariyle Myanmar'da en az 26 gazeteci hapiste. Ülke genelindeki protestoları takip ederken askerlerin götürdüğü serbest foto muhabiri Koe Soe Naing de gözaltında öldürüldü. 

Belarus

Belarus'ta Alexander Lukaşenko, Ağustos 2020'de yapılan hileli cumhurbaşkanlığı seçimlerinde zafer ilan ettikten sonra vatandaşlar buna barışçıl protestolarla yanıt verdi. Güvenlik güçleri gösterileri bastırmak için şiddetli bir baskı başlattı. Eylemler ve güvenlik güçlerinin şiddeti 2021’de de devam etti.

Hükümet internete erişimi defalarca kısıtladı, gazetecileri ve aktivistleri gözaltına aldı, onlara karşı ölümcül güç kullandı ve sosyal medya gözetimini artırdı. 

Yetkililer, ülkedeki en büyük bağımsız medya kuruluşlarından ikisi olan TUT.by ve Nasha Niva'nın ofislerini kapatıp web sitelerini engelledi.

Ayrıca Belarus Yüksek Mahkemesi ülkenin en büyük gazeteci STK'si olan Belarus Gazeteciler Derneği'ni feshetti.

Şubat 2021'de Lukaşenko'ya karşı protestoları filme alan Polonya merkezli haber kanalı Belsat'a çalışan Belaruslu iki gazeteci iki yıl hapis cezasına çarptırıldı. Mayıs'ta da Lukaşenko rejimi, Roman Protasevich'i tutuklayabilmek için bir ticari uçağı Minsk'e inmeye zorladı.

Şu an Belarus'ta 19 gazeteci cezaevinde.

Afganistan

15 Ağustos'ta Taliban'ın ülke yönetimine gelmesi Afganistan'ı tüm dünyada manşet yaptı. Bu ülkede ifade ve düşünce özgürlüğü hiç olmadığı kadar geriledi. Ülkedeki her on medya kuruluşundan dördü kapandı ve gazeteciler ile medya çalışanlarının yüzde 60'ı işsiz kaldı. Afganistan'da Ağustos'tan beri kapanan medya kuruluşu sayısı 231. İşini kaybeden kişi sayısıysa 6 bin 400'den fazla.

İşlerine devam eden gazetecilerse Taliban şiddetiyle karşı karşıya. Ülke genelinde sahada 40'tan fazla gazeteci şiddet görerek gözaltına alındı, tutuklandı. 

Bazı illerde haber ve müzik programlarının içeriği Taliban zoruyla dini içerikli programlarla değiştirildi. Gazeteciler Enformasyon ve Kültür Bakanlığı'nın yayınladığı “11 gazetecilik kuralına” ve İslami “İyiliği emretmek ve yanlıştan sakındırmak” doktrinine uymak zorunda.

Taliban'la birlikte ülkeden kaçan 124 gazeteciyi ve aileyi ise Meksika ülkeye kabul etti.

Taliban'ın öncesinde ise Nangarhar vilayetinde bir özel kanalda çalışan üç kadın gazeteci, Sadida Sadat, Shahnaz Roufi ve Mursal Waheedi uğradığı silahlı saldırıda hayatını kaybetti. Üç kadın da 20 veya 21 yaşlarındaydı ve bir TV kanalının seslendirme bölümünde çalıştığı çalışıyorlardı. Saldırıyı IŞİD üstlendi.

Reuters fotomuhabiri Danish Siddiqui DE , Afganistan'ın güneyinde güvenlik kuvvetleriyle Taliban güçleri arasında yaşanan çatışmalarda öldürüldü. Siddiqui, 2018'de Myanmar'daki Arakan toplumuyla ilgili çalışmasıyla fotoğraf dalında Pulitzer almıştı.

Çin ve Hong Kong

2021’de Çin hükümeti, internet özgürlüğünün dünyanın en kötü istismarcısı olmaya devam etti. Yeni yasayla, silahlı kuvvetler mensuplarına, 'kahramanlara' ve 'şehitlere' hakaret eden ifadeleri suç haline getirdi. Ülkede haber endüstrisindeki özel yatırımlar yasaklandı.

COVID-19 ile ilgili içerik 2021'de en çok sansürlenen konulardan biri olmaya devam etti. Komünist Parti Başkanı Xi Jinping'in COVID-19 pandemisini ele alışını internetten eleştirdiği için Ren Zhiqiang'a 18 yıl hapis cezası verildi. Ülkede çevrimiçi muhalefete acımasız hapis cezaları uygulandı. Yabancı gazeteciler sınır dışı edildi, vizeleri kısıtlandı. 

Hong Kong'da ise Mayıs'ta bir izinsiz gösteriye katıldığı gerekçesiyle 14 ay hapis cezasına çarptırılan Next Digital'in sahibi Jimmy Lai'nin Apple Daily gazetesine 1 yıl aradan sonra bir polis baskını daha düzenlendi.

Gazetenin yayın yönetmenini, dört yöneticisi ve başyazarı gözaltına aldı. Hong Kong'un Çin hegemonyasına karşı bir simge haline gelen gazete baskından birkaç gün sonra 'çalışanların güvenliğini göz önünde bulundurarak' yayınlarını durdurma kararı aldı. Jimmy Lai daha sonra yapılan bir başka yargılamada ömür boyu hapis cezasına çarptırıldı.

Yılın son günlerinde ise bir baskın da Stand News'e yapıldı. Polis editörler, yönetim kurulu üyeleri ve bir pop şarkıcısından oluşan altı kişiyi gözaltına aldı.

Uganda

Uganda'da da benzer şekilde olaylar genel seçimlerden ardından gelişti. Seçim dönemi boyunca, hükümet yanlıları çevrimiçi ortamı manipüle edilmiş bilgilerle doldururken, muhalefet adayı Robert Kyagulanyi'nin kampanyasını izleyen gazeteciler taciz ve fiziksel şiddete maruz kaldı.

Anketlerin açılmasından günler önce, Başkan Yoweri Museveni'nin hükümeti interneti kapattı ve sosyal medya platformlarına erişimi engelledi. Facebook da yerel kullanıcılar için yaz boyunca kısmen erişilemez kaldı.

Başka neler oldu?

Ocak 2021'de Tayland'daki bir mahkeme, eski bir devlet memurunu, monarşiyi eleştiren sosyal medya paylaşımları NEDENİYLE 43 yıl hapse çarptırdı. 

Haziran 2021'de bir Mısır mahkemesi, kadınları sosyal medya platformlarında kariyer yapmaya teşvik eden TikTok fenomeni Haneen Hossam ve Mawada al-Adham'ı insan kaçakçılığı yasasını ihlalden sırasıyla 6 ve 10 yıl hapis cezasına çarptırdı.

Hindistan çiftçiler tarımsal reform tasarıları karşı olduklarını ifade etmek için sokaklara döküldü ve devlet yetkilileri, internet erişimini Ocak ve Şubat 2021 boyunca defalarca kesti.Delhi'deki kesinti, 50 milyondan fazla mobil aboneyi etkiledi. 

6 Ocak 2021'de Facebook, Twitter ve diğer bazı platformlar, yeniden seçilemeyen ABD başkanı Donald Trump'ın hesaplarını devre dışı bıraktı.

Nobel Komitesi, 2021 Nobel Barış Ödülü'nü, "demokrasi ve kalıcı barışın ön koşulu olan ifade özgürlüğünü koruma çabaları"ndan dolayı iki gazeteciye; Maria Ressa ve Dmitry Muratov'a verdi.