Kaşgarlı Mahmut’un “ Divan-a Lugatı Türk” adlı eserinde belirttiği ERDUL KURD coğrafyasında Kurdçe hala başat dillerden biridir.

Tarihsel süreç içinde bu geniş coğrafyada pek çok Kurdi lehçe, şive ve bunlara bağlı ağızlar oluşmasına rağmen işgal ve yasaklar bu dilin gelişimine engel olmuştur.

Bilhassa TC’nin sözde dil bilimcileri bilimsellikten uzak siyasi amaçlı köken ve dil araştırmalarında Kurdleri “dağlı Türkler” dillerini de Arapça, Farsça ve Türkçe karışımı gibi birkaç bin kelimelik dil olarak göstererek bu alanda en büyük tahribata neden olmuşlardır. Bu yönde yapılan siyasi amaçlı çalışmalar Kurdistan’da bölünme ve asimilasyon derinleştirmiştir. Özellikle Zazaca’nın Kurdçe’nin bir lehçesi olmadığına dair tezler dikkat çekicidir! Türklerin yanı sıra bazı Ermeni ideologlar da Zaza coğrafyasına göz dikerek Zazaca’nın Ermeniceye daha yakın ve Ermeni kökenli olduğuna dair tezler üretmişlerdir.

İşgaller kendi (ganimet-talan) kültürünü yaratır. Kadim Kurdistani zenginlik bu yüzden işgalcilerince sevilmiş ve terk edilmemiştir. Bu yüzden Anadolu’ya sonradan gelen Arap, Roma, Ermeni, Fars ve Türklerin Kurdistanı elde etme politikaları birbirine benzemektedir! Ne yazık ki Anadolu Kurdistan’ında amaçlarına ulaşamayan Ermeni ve Türkler, Gence, Kelbeçer, Lâçin, Zengılan ve çevresini kapsayan Kafkas Kurdistan’ında başarılı oldular. Gence bir zamanlar “Kurd Şeddadi Devletinin” başkentiydi, ama şimdi ..?

Peki bu halk bunca uzun zamandır neden işgal ve imhadan kurtulamıyor?

Tabii ki sömürgecilerle ortak oldukları için Kurdistan hala bir sömürge olarak  ellerinde inliyor!

Kurdi uyanışı ve gelişmeyi engellemek isteyen İşgalciler Kurdistan’da kalıcı olabilmek için, bölgede bilimsel çalışma yapmak isteyen ülkelere Kurdi değerleri yok sayma veya çarpıtma karşılığında ortak sömürü düzeni kurarak emanet coğrafyada devşirme iktidarlarına devam etmektedirler.

Ancak tüm işgal ve buna bağlı politikaların getirdiği yasaklara rağmen Kurdiyat yine de yerli ve yabancı araştırmacılar tarafından dikkatle izlenmiştir.

Bu bölümde bazı Kurd araştırmacıların Kurdçe ile ilgili çalışmalarından özetler sunmak istiyorum, zira Kurdçeyi en iyi Kurdler –devşirmeler hariç- tahlil edebilir.

İlk defa 1597 yılında Bitlis emiri Şerefxan-é Bıdlisi tarafında yazılan “Şerefname” adlı eserde Kurd topluluk ve aşiretlerinin ele alındığını görüyoruz. Şerefxan yaklaşık olarak 400 yıl önce ele aldığı sosyolojik çalışmasında Kurdleri Kırmanc, Lor, Kelhur ve Goran olarak dörde ayırmıştır.

Ziya Gökalp, TC’nin 1922´de planlanan asimilasyon politikalarına veri toplamak için hazırladığı sosyolojik analizler çalışmasında konuyu çarpıtarak Kırmanc, Zaza, Soran, Goran ve Lurr’ların birbirlerini anlamayan beş ayrı kavim olduğunu ileri sürmüştür. Ancak daha sonra Ehmed-é Xani’nin çalışmalarından etkilenerek bunların kadim Kurdçenin lehçeleri olduğunu kabul eder!

Dr. Kemal Fuat, lehçeleri şiveleriyle beraber dikkate alarak dörde ayırır:

a) Kuzey Kırmanci Lehçesi: Şiveleri; -Efrini, -Cıziri / Botani, -Sıncari, -Bahdini,  -Hekkarî, -Şıkaki.

b)Güney Kırmanci Lehçesi: Şiveleri; -Sorani, -Sılêmani, -Mukri, -Sıneyi.

c)Güney Kurdçesi: Şiveleri; -Xaneqini, -Feyli, -Kırmanşahi, -Leki/Léhki, -Qulgayi, -Kelhori, -Perewendi.

d) Goran-Zaza Kurdçesi: Şiveleri; -Hewramani, -Kénuleyi, -Gehwareyi, -Bacélani, -Zengéneyi.

Dr. Fuad, Büyük Loristan´da konuşulan Lurr lehçesinin tartışmasız Güney Kurdçesi olduğunu belirtmektedir.

Heme Xurşid, Zımané Kurdi adlı eserinde şöyle bir analiz yapmaktadır.

a) Kuzey Kırmanci Lehçesi: Şiveleri -Beyazıdi, -Hekkari, -Botani, -Şemdinani, -Bahdinani.

b) Orta Kurmanci: Şiveleri; -Mukri, -Sorani, -Erdelani, -Sılêmani, -Germiyani.

c) Güney Kurmanci: Şiveleri; -Lurr, -Bextiyari, -Mamesani, -Gohgılo, -Lek / Léhi, -Kelhurri.

d) Goran: -Gorani, -Hewramani, -Bacelani, -Zazaca

Heme Xurşid de Lurrcayı Güney Kurmancisine dâhil etmiştir.

M. Emin Hewramani, çalışmalarında şöyle bir sınıflandırma yapar:

a) Yukarı Kırmanci ( Bahdini),

b) Orta Kırmanci (Sorani),

c) Aşağı Kırmanci ( Gorani).

Sonra da, Goraniyi şu şekilde şivelerine ayırır;  Hewramani, Lurri, Bacelani ve Zazaki.

Dilbilimci Malmisanij, Kürtçeyi beş ana lehçeye ayırır:

a) Kuzey Kurdçesi ya da Kırmanci lehçesi,

b)Güney Kurdçesi-Kırmanci veya Sorani,

c) Kırdki-Kırmanci, Zazaki veya Dımılki lehçesi. (Dérsim, Çewlıg, Améd ve Sêwereg de konuşulan şive)

d) Gorani lehçesi.( Zazakiye yakın olan bu lehçe Hewrami olarak da bilinir.)

e) Güney Kürdistan´ın diğer lehçeleri:  Kermansahi, Lekki, Lurri, Sencabi ve Kelhuri.

Malmisanij de Lurriyi Güney Kürdistan lehçeleri arasında göstermiştir.

Mıhemed Merduxi, Kurd lehçelerini Kırmanci, Gorani, Lurri ve

Kelhurri diye dörde ayırır.

Prof. Qınatê Kurdo, Zazaca ve Yukarı Kırmanc lehçelerinin ayni dil olduğunu söyler.

Eladdin Secadi, Kürt dilinde iki büyük lehçe bulunduğunu, bunların Bahdini ve Sorani lehçeleri olduğuna dikkat çekerek Bahdini Lehçesinin Anadolu, Suriye ve Musul’da, Soranin ise Irak´ın İran sınırı Erdelan ve Mükriyanda konuşulduğunu söyler…

Kurdçe ile ilgili yabancı ve yerli araştırmacıların zaman zaman çelişmesinin esas sebebi yukarıda vurguladığım yasakçı engellerin olmasındandır. Çünkü çalışma sahası ve imkânları tehlike ve kısıtlı olanaklar yüzünden yeterince incelenemiyordu. Ama buna rağmen genel olarak Kurdçe’nin başlıca dört veya beş lehçeye sahip olduğu görüşü dil bilimciler tarafından kabul görmüştür.

Sonuç olarak Kurdçe'nin lehçelerini şöyle sıralayabiliriz:

1) Kırmanci,

2) Sorani,

3) Lorani,

4) Gorani

5)Zazaki

Bir dili tanımlamak ve tespit etmek için tek başına dilbilim yetmez elbette!

Doğru bir araştırma için tarih, sosyoloji, siyaset ve coğrafik etkenlerin de incelenmesi gerekir.

Ama artık Kurdistan yavaş yavaş özgürleşmekte ve oluşan özgürlük ortamında Kurd araştırmacıların bütün bunları dikkate alarak çok şey başaracaklarına inanmamız gerek…

(Gelecek bölüm: Lehçeler ve şivelerin coğrafik dağılımı)