İhsan Çölemerikli

İhsan Çölemerikli

Harabeler diyarında bir festival

Harabeler diyarında bir festival

Çukurca Belediyesinin davetlisi olarak 24 Haziran Pazartesi günü; Kürt düşünürü Ahmedê Xanî ailesinin köyü olan ve dağlar arasında bir cenneti andıran XANÊ’ye gittim. Belediye, barış sürecinin sağladığı ortamdan yararlanarak ilk kez Xanê Plato köyünde Ehmedê Xanî adına bir festival düzenlemişti. Sabah saat 05’te dostum yazar-sanatkar Enver Özkahraman’ın aracıyla Van’dan yola çıktık. Van-Hakkari yolunda genişleme çalışmaları yer yer devam ediyordu. Arama noktalarında hem azalma hem de rahatlama vardı. Tarih boyunca platoların dağlarla bütünleşen kesimlerini mesken eden Kürt köylerinin yol güzergahı yakınlarına inmeleri dikkat çekiyordu. Zap Vadisi’nde yamaçları süsleyen ağaçlarda gözlenen canlanma; yine insan eliyle kirletilip adeta katlediliyordu. Yol çalışmalarından bulanıklaşan güzelim Zap Suyu; Sümbül Dağı’nın dibine yığılarak yakılan kent merkezi çöplerinden yükselen dumanları yudumlayarak isyan edercesine yatağında kıvranarak, adeta feryat ederek ilerliyordu. Tîyar deresinde Asurilerin insan gücüyle gerçekleştirdikleri teraslanmış küçük tarlalar; daha da daralarak yamaçlardan gelen taş yığınlarının altında yok olmuşlardı. Saat 10.00 sıralarında Şortê deresinin girişinde asker ve polislerin ortak kimlik aramaları sonucu günümüzde “Kazandere” olarak adlandırılan Melik Berxo’nun Tiyarına girdik. Hakkari coğrafyasında yaşayan 6 (altı) Asuri aşiretinden Tiyari’lerin bir bölümü; Sıl Bey Vadisi (Şîva Sil Begê) denilen bu yörede yaşıyordu. Birinci Dünya Savaşı öncesinde Müslüman Kürt, Asuri, Yezidi Kürt köyleri zincirin halkaları gibi bu vadinin tabanında yan yana sıralanmışlardı. Yarı harabe olan bu köylerden geçerek Xanê Vadisine (Gelîyê Xanê) girdik. Geçtiğimiz köylerde insanlar yeniden bir yaşam savaşı başlatmışlardı. 1915-1990 yılları arasında geçen 70 yılda 3 kez insanlardan arındırılarak yıkılan yakılan köylerde; Hakkari civar kent ve kasabalara göç etmek mecburiyetinde bırakılan yerlilerden bazıları köylerine dönerek yeniden topraklarını işletmeye başlamışlardı. Geçit mahiyetindeki 45-50 km’lik ham toprak yolu ancak iki saatte alabildik. Hakkari il merkezinin sadece 45 km güneyindeki Xanê Platosuna 140 km yol aldıktan sonra ulaşabildik.

Ben harabe Xanê’yi 2003 yılında görmüştüm. “Hakkari Suretleri” isimli kitabımda o geziyle ilgili bir makale var. Günümüzden 396 yıl önce göçe zorlanan ailemizin taş yığınına dönüşen kalıntılarıyla ilgili fotoğraflara da yer verilmiştir.

Bir düzene uymadan Xanê’ye festival için gelen yüzlerce araç platonun girişindeki berrak suların çevresinde park edilmişti. Yayla güneşinin ısırgan ışınlarından korunmak için platonun tarihsel aksesuarı olan kara çadırlardan farklı ve yaylanın dokusuyla uyum sağlamayan çok sayıda meşin çadır kurulmuştu. Çadırlar çevresinde kurulan taş ocak ve mangallardan yükselen dumanları, festivale damgasını vuran yöresel halay çekenleri görünce; Duhok çevresinde yapılan Newroz şenliklerini anımsadım. Gelenlerin ilgileri ağırlıklı olarak bu alanlarda yoğunlaşmıştı.

1.20130817145638.jpg

Festivalin açılışı saat 15’te gerçekleşti. Çukurca Belediye Başkanı Sayın Hıdır Demiroğlu’nun yaptığı konuşmadan sonra; ben de yörenin tarihsel geçmişi ve Filozof Ehmedê Xanî’nin özellikle Kürtlerin ittifaksızlıklarından kaynaklanan esaretlerine vurgu yapan şiirlerinden dizeler seslendirdim.

Rahatsızlığım nedeniyle halktan özür dileyerek söyleyişi oturarak yaptım. Konuşmamın başında hepimiz için tarihi bir öneme sahip olan bilge Xanî’nin baba evinde ilk olarak böyle bir şenliğin düzenlenmesine öncülük eden Çukurca Belediyesi, parti yetkilileri ve yöre halkı karşısında saygıyla eğildiğimi ifade ettim.

2.20130817145656.jpg

Kürtçe yaptığım konuşmanın bazı bölümlerini okuyucularla paylaşmayı uygun gördüm. Özellikle Xanê Platosunun 3 bin yıl önce tüm Ortadoğu’ya egemen olan Asur ve Urartu devletlerinin başkentleri Ninova ile Tuşba’ya olan yakınlığı üzerinde durarak; bu iki büyük medeniyetin Hakkari insanında bıraktığı izlere değindim. Ehmedê Xanî ailesinin; neolitik devrim öncesinde insanoğlunu beşiğinde besleyip büyüten verimli Zagrosların ürünü olduğu gerçeğini seslendirmeye çalıştım.

Taybetmendîya çîyaên zagrosa ya herî girîng ewe ku; berîya şoreşa NEOLÎTÎK, rojên tengasîyê mirov dane ber hembêza xwe, dergoşa xwe ya kerhatî, berhemdar û dewlemend da hejandine û mêjandine. Bawerîyên mirovên şaristanîya herî gewe Sumerîya da; çîyaên zagrosa sing û memikên bûka cîhanê, avên rubarê Dicle û Firatê jî rondikên çavên wê bûn. Dîsa li gorî bawerîyên sumerîya malên yezdana yên wê serdemê jêra digotin “KHARSAG” ji nav serê sertarên çîyaên zagrosa da bûn. Ev çîyaên hûn dibînin qedîm da cîranê ROJÊ, HEYVÊ, STÊRANİN. Gelek caran hew du hembêz dikin. Çaxên borîda gelek xwedawêndên zagrosî, mezopotamyayî û rêberên gela navên xwe jî hêz û ronahîya wan wergirtîne. Wekî xwedawend ÎŞTARÊ. Jiber tîrêjên wan yên kanîya jîyanê; şer rûyê erdî jî nirxên wekî xwe ronahîyê diden civaka afirandine. Xanî yê nemir jî; eysa xwe ji tîrêjên roj, heyv û stêrkên bilindahîyên van çîyan da hilgirtîye. Ji xwe Ehmedê Xanî ji bona gelê kurd stêrkeke, hem jî stêrka GELAVÊJÊ ya. Ya herî geş û bi ronahî.

Hezar salan berîya zayînê da du împaratorîyên mezin rojhelata navîn da desthelatdar bûn. Yek ya Asûrîyên deştî, ya din jî ya Ûrartûyîyên çiyayî bû. Wargehê eşîrên azad, qralên deverî û mîrekên serbixwe COLMÊRG; yêkemîn bajar bu yê dinavbenda serbajar TUŞBA û NÎNOVA ê da. Ew kesên girîngîya Tuşba û Nînova ê ya wê serdemê nezanin; dîroka herêma Hekaryan jî vahm nakin. Jîyana mirovên Hekaryan da şopa herdu şaristanîya jî bi giranahî dihate dîtin. Xecîhîyên wê hem salnameyên qralên Ûrartû a yên rûyê kevira hatî nexşkirin; hem jî pirtûkxaneya qralê Asûrîya Banîpal, ya ku 22 hezar keval têda nêzik da dinasîyan. 500 salên şûnda desthêlatdarîya mîrekên Hekaryan ya serbixwe; dinavbenda împaratorîya Safevî û Osmanîya da rola hevsengîyê dileyîst. Mîrekên wê dirav liser navê xwe didan xwendin. Ligel herdu împaratorîyan ji peymanên wan hebûn.

Başê, erdnigarîya Hekaryan da giringîya gundê Xanê çi bû? Çawan çêbû ku ev hêla nav serê van çîyan da bû şûnwarê malbata Ezemşêr û fîlozofê Kurd Ehmedê Xanî. Sedsalên bori da rêka karwanan; ya kû Tûşba ê; herêma serheda girêdida devera Bahdînan û Nînova ê deşt û gelîyê XANÊ da derbaz dibû. Ev rêbare hin demên dîrokê da rêk evrişîmî jî hatîye karanîn. Hatin û çûyîna bazirgana gundê Xanê kirî bû wargehek navdar û şûnwarê çand û hûnera deverê. Sala 1617an da dinavbenda walîyê Wanê Tekellî Mehmed Paşa û Mîrê Hekaryan Ehya Begê da li WANÊ şerek çêbû. Wî şerî da hem walîyê Osmanîya Mehmed Paşa, hem jî mîrê Hekaryan Ehya Beg hatin kuştin. Jiber ku serbazê mîrê Hekaryan Ezemşêrê Xanî walîyê Osmanîya û yên desthelatdarîya Hekaryan liser Xanê dijwar bûn û gûnd hate valakirin.

Ez dixazim wargehê fîlozofê Kurd Xanîyê nemir da hin gotin û şîretên wî bînim bîra mêvanên rêzdar.

Xanî berîya hemî tiştî dilsoj û dilkovanê netewa perwerîya kurda bû. Bê tifaqîya Kurda êş û janek giran dabû. Bedenê wî yê paqij. Ev hesta xwe bi va rêzika ve anîye ziman:

Ger dê hebûya me îttîfaqek

Vêkra bikira me inqiyadek

Rom û Ereb û Ecem temamî

Hemyan ji me re dikir xulamî.

Zana ê Kurd; gelek xemgîn bû ku bazara zimanê kurda berteng bû û Kurd li zimanê xwe xwedî dernediketîn.

Çi bikim ku qewî kesad e bazar

Nînin ji kumaşî re xerîdar.

Ewî baş dizanîya ku nivisandina zimanê gelekê; nîşana azadî, desthelatdarî û pêşketina wî geliye. Sedemê nivîsandina Kurdî jî bi va peyva ve tîne ziman:

Da xelq nebêjîtin ku ekrad

Bê mêrîfetin, bê esl û binyad

Enwa ê mileta xudan kitêbin

Kurmanc tenê di bê hesêbin

Destana Mem û Zîn ê da; geşt û seyrana newroza Cizîr a Botan, ya ku keç û xort bi hevra başdar bûyî da; xwestîya azadîya jina Kurd derxe pêş. Hem ji ku hewdîtina keç û xorta da biryara zewacekî dilşad û bextewar hevra bihêt standin.

Ev herdu celeb ku hev bibînin.

3.20130817145730.jpg

Xanî şoreşgerê wê serdemê bû. Rêz û rista sîyasî ya rojhelata navîn baş dinasîya. Ji bona wê rastîyê jî rêka serhildan û berxwedanê nîşanî kurda daye. Gotîye Kurda; ger hûn bixwazin dewleta hewe hebît, divê şîrê hewe rûs bit. (Şûrê hewe rût bit.)

Herçî bire şûrî destê hîmmet

Zeptkir ji xwe re bi mêrî dewlet

Lewra ku cîhan wekî erûse

Hukmê wê destê şûrê rûse

Xanî rewşenbîr bû. Hişyarî daye rewşenbîra da ku xwe ber desthelatdarên dibin rayedarîya dagirker a da serê xwe ne çemînin.

Ez naçime hezreta çu mîran

Ez nabime bende ê esîran.

Fîlozofê Kurd 300 salan berîya roja me; xwestîye biratîya gelên rojhelata navîn; biratîya zimana ve bidit xuya kirin. Çar zimana helbestek nivîsîye. Her çarîkekê rêzika yekemîn EREBÎ, ya duyemîn FARİSÎ, ya sêyemîn TİRKÎ û ya çaremîn jî KURDÎ ye:

Tale hemmî, zade xemmî, şae sirrî fîl mela

Teşneê camî wîsalem çûn şehîdî Kerbela

Yoksa sen divane oldun, nice halin ey dîla

Yan jî nû ve îşvayek da min hebîba çavxezal

Mixabin 300 salan piştî vê gazîya biratîyê; desthelatdarên EREB a, FARİS a û TİRK a zimanê me qedexe kirîne. Ez wargehê malbata Xanîyê nemir da vê helwesta wan ya hovane û nijatperest şermezar dikim. Hîvîdarim hun zimanê xwe, çanda xwe, yêkitîya xwe xurt bikin û pêşda bibin.

4.20130817145755.jpg

Önceki ve Sonraki Yazılar
YAZIYA YORUM KAT
UYARI: Küfür, hakaret, rencide edici cümleler veya imalar, inançlara saldırı içeren, imla kuralları ile yazılmamış ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.
6 Yorum
İhsan Çölemerikli Arşivi