Kurdçenin Lehçe ve Şivelerinin Coğrafik Konumu

Bugün dünya üzerinde pek çok dil ve bunlara bağlı lehçeler bulunmaktadır.

Devlet olabilme şansı yakalayan diller lehçeler arasından birini tercih ederek dilde standartlaşmayı sağlamış ve yoluna devam etmiştir. Ancak boyunduruk altında tutulan diller gelişme olanaklarından yoksun bırakıldığı için yok olma tehdidiyle karşı karşıya kalmışlardır.

Demek ki, bir dilin yaşayabilmesi için öncelikle standartlaşıp okuma yazma dili haline gelmesi gerekiyor, aksi takdirde egemen dilin etkisiyle yozlaşıp zaman içinde yok olması olası bir durum.

Önceki bölümlerde Kurd dilinin tarihçesi ve lehçelerine değinmiş ve tüm talancı-inkârcı uğraşlara rağmen Kurdçenin dünya dil aileleri arasında yerini alarak resmi dil statüsü kazandığını açıklamaya çalışmıştım.

Bu bölümde de Kurdçenin Kurmanci, Sorani, Lorani, Gorani ve Zazaki lehçe ve şivelerin coğrafik konumlarını açıklamaya çalışacağım.

Kurdçenin coğrafik alanı Türk, Fars, Arap, Ermeni, Azeri ve Ruslar tarafından paylaşılan Büyük Kurdistandır.

 Kürt tarihçisi Şerefxan 1500’lerde Kurdistan coğrafyasını şöyle tanımlamıştır: “ Okyanustan ayrılan Hürmüz Denizi kıyısından başlar Malatya ve Maraş illerinin nihayetine uzanır…”

Türk tarihçilerinin zamaan zaman sarıldığı Kaşgarlı Mahmut ise 1072 yılında yazdığı “Divan-ı Lugat-ı Turk “ adlı eserinde Kurd coğrafyasını şöyle tanımlar; Güneyde Hicaz ile Hürmüz boğazı, batıda akdeniz, kuzeyde Kafkaslar ve Hazar Denizi, doğuda Persia …  

LEHÇE ve ŞİVELERİN COĞRAFİK KONUMU

1-KURMANCİ:

Dört lehçe içinde en geniş yayılma alanına sahip olanıdır.

Kırmanci Lehçesinin konuşma alanını kuzeyden ele alırsak eğer, şöyle bir rota takip etmemiz gerekir. Azerbaycan sınırları içinde bulunan ancak, 1920’lerde Kurdistan’a Sor Devletinin şehirleri olan Gence, Kubatlı, Lâçin, Kelbeçer, Zengılan’dan başlayarak güneye doğru, İran’ın Maku, Xoy, Kotur, Urmiye, Şıno, Helgurd ve Irak’ın Rewandız, Akre, Amédiye, Hewlér, Dohok, Musul, Zaxo, Suriye’nin Haseki, Qamışlo, Afrin, Halep, Şam, Türkiye’nin Hatay, Adana, Mersin, Akhisar, Konya, Ankara’nın bazı ilçeleri, Yozgat’ın bazı köyleri, Kırşehir, Kayseri, Sivas, Malatya, Erzincan, Erzurum, Ardahan’dan tekrar Gence’ye uzanan alan içindeki bölge ile beraber Lübnan, Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan, Nahcivan, Rusya, Kazakistan, İran’ın Horasan eyaleti ve diğer Orta Asya cumhuriyetlerindeki Kürt nüfus tarafından konuşulmaktadır.

Şiveleri:

a- Rewendi-Bayezıdi: Rewadi Kurd Devletinin egemenlik döneminde yörede hakim olmuştur. Kafkas Kurdistan’ından başlayarak güneydeki Şikak bölgesine kadar iner. Kars, Ağrı, Erzurum, Erzincan, Muş ve Wan yöresini içine alır.

b- Şıkaki: Urmiye gölü, Gewer(Y.ova), Elbak(Başkale) ve Şemézdinan(Şemdinli) yöresinde konuşulur.

c- Hekkari: Şırnak’ın hemen güneyinden başlayarak Hakkari ili sınırları içindeki Kürtlerce konuşulur.

d- Boti: Zaxo´nun kuzeyinden başlayarak Suriye Türkiye sınırlarının kesiştiği alandan Cizre, Şırnak ve Eruh´u içine alacak biçimde Van Gölü´nün güneyinden Bitlis, Siirt, Batman ve Mardin illerinin doğu yörelerini içine alır.

e- Bahdini: Zaxo, Amédiye, Akre, Zêbar yöreleri ile Dohok ’ta konuşulur.

f- Sıncari: Sincar Dağı ve Şêxan yöresi Kürtlerinin konuştuğu şivedir.

g-Sılivi (Kiki-Mıli): Diyarbakır, Elazığ, Mardin yöreleri ile Fırat’ın doğu yakasında kalan kesimde konuşulur.

2- SORANİ:

Hewlér’den güneye doğru Şirwan Çayı’ndan Xaneqin´e, oradan da İran-Serhend Dağı cıvarındaki Mesirabad, Bicar ve Esedawadan Hemrin Dağlarına dönerek Bahdinanla birleşen alanda konuşulur. Güney sınırının eni de Melayir, Kirmansah, Qesri Şirin ve Xaneqin ana yoluna kadar uzanır.

Şiveleri:

a- Sılêmani -Babani: Irak-Süleymaniye, Kerkük, Kıfri, Qeretepe, Tuz-siwan yöreleri ile Xaneqin´ in bazı köylerinde konuşulur.

b- Mukri: İran-Şıno, Nexede, Méraxe, Miyandivaw, Sahindij, Saqız, Bukan, Bane ve Serdeşt Kürtlerinin konuştuğu lehçedir.

c- Sıneyi: İran-Sıne (Senendec), Bicar, Kengewer ve Rewanser ile Ciwanro´nun kuzey yörelerinde konuşulur.

d-Germiyani: Xaneqin civarındaki bazı köylerde konuşulur.

3- LORİ-LORANİ:

Melayir, Kırmanşah, Qesri Şirin’den başlayarak Basra’ya kadar uzanan bölgede hâkimdir.

Şiveleri:

a- Xaneqini, b- Asil Lurri ya da Feyli, c- Kırmansani, d- Leki, e- Kelhori, f- Perewendi, g- Qulgayeyi,

4- GORANİ:

Bağdat-Kırmanşah arasındaki dağlık bölgeden Hewraman’a doğru Paweh ve Kedule yöresiyle beraber Musul’un doğu ve kuzeyinde konuşulur.

Goran lehçesi, Baba Ardelan´ın 4. yüzyılda kurduğu Ardelan Beyliği döneminde yaygındı. Baba Ardelan, Moğolların yıktığı Şahrezor´u imar ettikten sonra şehri başkent yaptı. Goranların Zagros´un doğusundan Şahrezor’a doğru yayılmaları da bu beylik döneminde başlamıştır.

Şiveleri:

a- Hewramani: Şirwan Çayı’nın üst tarafına düşen Hewraman yöresi Kürtleri bu şiveyi konuşur. Hewraman dağlarının batı tarafı, Halepçe ve Pêncwîn, doğu yakası ise Sine ve Kırmanşah´tır. Hewraman yöresi; Hewramani Luhon, Hewramani Dızli, Hewramani Text, Hewramani Rézaw, Hewramani Ciwanro ve Hewramani Kenduleyî diye bölgelere ayrılır.

b- Bacelani: Zengene ve Şebek´i içerir. Musul´un doğusundan Başvaye yörelerinden yayılarak Hamdaniye´nin kuzey ve güneyine, oradan da Talabani ve Zengene yöresine kadar uzanarak Qeretû, Horên ve Şêxan´a dek dağılmışlardır. Bacelanîler Loristan´ın kuzeyindeki Zehaw yöresinde de yaşarlar.

c- Gehwareyi, d-Kenduleyi, e-Béwenici, f-Rijabi, g-Seyidi, h-Zerdeyi: şiveleri de yine İran Irak sınırlarının Goran mıntıkasında bazı köylerde konuşulmaktadır.

5- ZAZAKİ:

Kuzey Kurdistan’ın Sivas, Zara, Erzincan, Adıyaman, Gerger, Urfa, Siverek, Diyarbakır, çermik, Çüngüş, Piran, Hani, Lice, Hazro, çınar ve Kulp, Siirt, Kozluk, Sason ve Baykan, Bitlis, Mutki, Muş, Varto, Erzurum, Hınıs ve Tekman, Tunceli, Pülümür, Nazimiye, Ovacık, Hozat ve Çemişkezek, Elazığ merkez ile Maden, Palo ve Karakoçan, Bingöl, Genç, Kiğı, Solhan ve Karlıova’da konuşulur. (Dil bilimci F. Hemé ve Dr. Fuat’a göre Zazaca, Goraninin bir şivesidir.)

Şiveleri:

a-Dersim Şivesi-Kuzey Zazaca: Dersim-Tunceli, Erzincan, Sivas, Muş, Erzurum dolaylarında Alevi Zazalar tarafından konuşulur. Bunun da kendi içinde ağız farklılıkları vardır. Dersim, Sivas, Muş’ta olduğu gibi….

b- Merkez Zazaca: Palu ilçesi başta olmak üzere Elazığ ve Bingöl illerinde genellikle Şafi Zazalar tarafından konuşulur. Bunun içinde de ağız farklılıkları vardır, Palu, Eğil, Solhan, Hini (Hani), Ergani, Kulp, Piran, Maden gibi...

c- Güney Zazaca: Urfa-Siverek, Adıyaman-Gerger, Bitlis-Mutki ve Diyarbakır Malatya dolaylarında Hanefi ve Şafii Zazalar tarafından konuşulur. Bunun içinde de kendi ağız farklılıkları vardır; Çermik, Gerger ve Siverek gibi...

 ŞÊXBIZINİ KURDÇESİ:

Şéxbızın Kurdleri Orta Anadolu’da yaşamaktadırlar. Şeyh hüseyni Kurdleri de denilmektedir.

Şéxbızın Kurdleri İran - Kırmanşah, Kerkük, Xaneqin ve Süleymaniye kökenlidirler. Bazı kaynaklar Osmanlı Kurd ittifakı sonrasında  Kerkük ve Süleymaniye’den Anadolu’ya geldiklerinin ileri sürmektedir. Bazı kaynaklar da Anadolu vilayetleri ve Haymana yaylasında yerleşen Şéxbızınilerin Osmanlıya verdikleri destekten dolayı  vergi ve askerlikten muaf özerk bir statüde bu bölgede yaşadıklarını ileri sürüyor.

Aşiret kendi içerisinde Kerküki-lek, Ler, Kelati, Xewend, Jiriki, Kuse, Sileni, Çel ve Palani gibi kollara ayrılır. Şéxbızıniler başta Ankara’nın Haymana, Bala, Polatlı ilçeleri olmak üzere, Konya, Kayseri, Akhisar, Kırşehir, Niğde, Yozgat ve diğer doğu illerinde yaşarlar. Şéxbızınilerin hikâyesinden de anlaşılacağı üzere Anadolu Türk ve Kurdlerin ortaklaşa çabaları sonucu Bizans’ın elinden alınmıştır. Atatürk de bu ortaklığı hesaba katarak 1920’deki İzmit konferansında gazetecilerle yaptığı söyleşide:” Mersin, Sinop arasında bıçak sırtıyla Türk ve Kürtler arasında bir sınır çizerek hısım ve akraba olan bu iki halkı bölmek imkânsızdır…” dediğinde Kurdlerin ortaklıktan gelen haklarının sınırını çizmiştir. Yani Kurdistan’ın Anadolu’daki batı sınırına dikkat çekiyor ve resmi ağızdan Kurdistanın batı sınırını onaylıyordu. Ama ne hikmetse Kurd siyasetçiler Atatürk’ün çizdiği Kurdistan sınırını altın tepside geri çeviriyor..!

 NOT: Son yapılan dil araştırmalarında Hint Avrupa dillerinin Mezopotamya’dan dünyaya yayıldığı ileri sürüldü. Yeni Zelandalı araştırma ekibi (Auc. Ün.) Kurdçeden 100 kelime alarak çalışmalarını yürüttüklerini ve diğer dillerin 1500 yıl önce Kurdçeden ayrıldığını, Kurdçe, İngilizce, Almanca, Fransızca, İspanyolca, Hintçe, Portekizce, Rusça ve İtalyancayı kapsayan bu dil ailesinin 9 bin yıl önce yukarı Mezopotamya’da ortaya çıktığına dair çalışmayı bilim dünyasına açıkladı. Araştırma dünyada büyük yankı yaptı, bizim açımızdan tatminkâr olmasa bile Turancı kart-kurt teorisyenlerinin yüzüne bilim dünyasınca indirilmiş bir şamar olması sevindiricidir.

Zaman çok şeye gebedir.

Bekleyelim, görelim.

KAYNAKÇA:
*E. C. Bedirxan – Kürtçe Dil Bilgisi
*V. Minorsky – Kürtler
*Şerefxan – Şerefname
*Murat Cıwan - Kürtçe Dilbilgisi
* https://www.seyhbizin.com/?Islem=FotoDetay&IcerikNo=5063
* https://www.mezopotamya.gen.tr/kultur/kurtce-en-az-1500-yasinda-h943.html